‘Olanları hayal bile edemezdim’

Birgün (28.09.2013)

23. Akbank Caz Festivali, en önemli konuklarından birini bu akşam ağırlıyor. İngiltere cazının kendine has dilini yaratmayı başarmış emektar isimlerinden John Surman, saat 18.00’da Cemal Reşit Rey konser salonunda olacak. 

1960’lardan günümüze uzanan kariyerinde farklı enstümanlara olan ilgisiyle de dikkat çeken sanatçıyla konserinden önce konuşma fırsatı bulduk.

Bir röportajınızda “Bariton saksofon bir arazide yol alan iki katlı otobüsün tüm kıvraklığına sahip” diyorsunuz. Bu enstrümanla nasıl tanıştınız?
Aslında bu benim cümlem değil. Bir eleştirmene ait. Bariton saksafon çok büyük ama aynı zamanda aralığı da çok geniş. Onu ilk gördüğümde, inanın, ne olduğuyla ilgili en ufak bir fikrim yoktu. Sadece görünüşünü sevdim ve satın aldım. Daha sonra sesinin de ne kadar güzel olduğunu fark ettim ve onu çalmayı her zaman çok sevdim.

Cazla ilk karşılaşmanız da böyle tesadüfi mi?

9-13 yaşları arasında kilise korosundaydım. Ama koroda sadece erkekler vardı ve ben soprano sesleri yalnızca futbol tezahüratlarında duyuyordum. Bir ikinci el dükkânında klarnet buldum. Daha sonra radyoda caz dinlemeye başladım.

‘Tek’ sizin için asla yeterli değil, değil mi?
Kesinlikle öyle. Ama 1900’lere, cazın başlangıcına bakarsanız, onun aslında farklı müziklerin karışımı olduğunu görürsünüz. Türk müziği gibi… Bandolar, Affrika müziği, bir tutam İspanya, Country-folk müzik, Krio müziği... Caz bir çeşit dünya müziği olarak başladı. Bugün gelinen noktada ise aynı yere geri döndü.

‘Geri döndü’ de pek kolay olmadı… Örneğin siz elektroniklere ve synthesizer’a ilgi duymaya başladığınızda, ‘Gerçek caz akustik olur’ görüşü hakimdi. Çok eleştirildiniz…
O eleştirenlere caz polisi diyordum… Ve ben gözaltındaydım. Her zaman değişik enstrümanlara ve farklı türlere meraklı oldum. Synthesizer’ın bu müzik içinde nasıl tınlayacağını merak ettim ve bir tane aldım. Enstrümanın sunduğu imkânları sevdim. Çıkarabileceğim birçok ilginç ses vardı. Aynı zamanda sıkıcı ve saçma sesler, öngörülebilir bir gürültü de elde edebiliyordunuz. Kesinlikle bunlar da ilgimi çekiyordu.

Geçen yıl çıkardığınız Saltash Bells, uzun zaman sonra kaydettiğiniz ilk solo albüm. Nedir bu ‘mola’nın sebebi?
90’lardan sonra solo kayıt yapmadım çünkü farklı enstrümanları araştırıyordum. Yaylılar örneğin…

Kayıtlarınızda klasik müzik sanatçılarına bile doğaçlama çaldırıyorsunuz. Bu deneyimi anlatır mısınız?
Klasik müzikçiler genelde, başka birinin yazdığı bir eseri çalarken mükemmelliğin peşine düşüyor. Eğer bir orkestra içindeki bir kemansan, senin görevin tam olarak yanında oturanla aynı sesi çıkarmaktır. Kendin olmak ürkütücüdür. Bir çoğu bu nedenle endişeleniyor. Fakat onların eline normalde kendilerine ait olmayan bir enstrümanı veriyorum. Bir piyanistin eline flüt verince hata yapmaktan daha az korkuyor. Doğaçlamacılar için en büyük problem hata yapmaktan korkmak. Eğer bu işi yapacaksanız kafanızdan hata korkusunu atmanız gerekiyor. Mükemmeliyetçi olmak işe yaramaz. Eğer mükemmel çalıyorsanız doğaçlama yapıyor olamazsınız.

Çeşitli grupların hem lideri hem de elemanı olarak çaldınız. İyi bir grup lideri nasıl olur?
Bu çok zor bir soru. Çünkü ben çok iyi müzisyenlerle çalıştım. Gil Evans mesela, muhteşem bir liderdi. Ve hala tam olarak ne yapıp herkesin muhteşem çalmasını sağladığıyla ilgili bir fikrim yok. Müzisyenlerin ona büyük bir saygısı vardı. Aynı zamanda müzisyenlerden gelen tekliflere de açıktı.

Orta doğu müziklerine ilginiz malum. Ne katıyor caz sahnesine bu coğrafya?
1963’te bir öğrenci olarak İstanbul’a geldim. 20’li yaşların başındaydım. Daha önce hiç duymadığım inanılmaz bir müzik geldi kulağıma: Folk. O yıllarda Orta Doğu müziklerinin gramofon kayıtlarına ulaşmak neredeyse imkânsızdı. Elbette dünyanın her yerindeki folk müzik ve mükemmel doğaçlamalar var. Birbirlerine çok benziyorlar. Çalma şekilleri de çok ilgi çekici. Klasik müzik, Türk müziği, Mısır müziği hepsi arasında o kadar çok ortak yön var ki… Bunları öğrenmek çok önemli.

İlk kaydınızı 1969’da yaptınız. Yeni albümünüz geçen yıl çıktı. Bu zaman içinde hayalleriniz gerçek oldu mu? Müzikten tam olarak istediğinizi aldınız mı?
1969’da, tüm bu olanları hayal bile edemezdim. Belki ‘çeyreği’ aklımdan geçebilirdi. O günlerde hayal ettiklerimin kat be kat üstünü aldım.

Uzun yıllardır kayıtlarınız ECM’den çıkıyor.Bu büyük bağımsız plak şirketinin caza en büyük katkısı nedir sizce?
1070 ve 80’ler caz için çok zor zamanlardı. 60’larda caz çok daha popülerdi. Daha sonra o yıllardaki büyük yıldızlar aramızdan ayrıldı. Karanlık döneme girildi. ‘Caz devam edecek mi, bitecek mi?’ türünden tartışmalar yapılıyordu. Blue Note gibi büyük şirketler o dönemde sektörden elini eteğini çekmişti… İşte bu dönemde ECM’in Avrupa’da çıkardığı albümler çok önemlidir.

**Fotoğraf: Tim Dickeson